W sercu Jarosławia, miasta o bogatej historii i wielokulturowym dziedzictwie, znajduje się jedna z najważniejszych świątyń greckokatolickich w Polsce – Cerkiew katedralna pw. Przemienienia Pańskiego. To miejsce, które zachwyca nie tylko wyjątkową architekturą, ale także niezwykłą atmosferą, będąc jednocześnie ośrodkiem duchowości, sztuki i historii. Spacerując po jarosławskich uliczkach, trudno przejść obojętnie obok tej monumentalnej budowli, której kopuły i fasada przyciągają wzrok z daleka. Wnętrze cerkwi skrywa prawdziwe skarby sztuki sakralnej, a jej historia splata się z losami miasta i jego mieszkańców.
Historia i fundacja cerkwi
Cerkiew katedralna pw. Przemienienia Pańskiego powstała na miejscu dawnego zamku Ostrogskich, który w XVII wieku popadł w ruinę. Budowę świątyni rozpoczęto w 1717 roku, a jej fundatorami byli Eliasz i Pelagia Wapińscy, bogaci mieszczanie jarosławscy. Prace budowlane trwały długo, głównie z powodu braku środków finansowych, jednak dzięki hojności Wapińskich udało się ukończyć świątynię w 1746 roku. Konsekracja miała miejsce rok później, choć cerkiew była jeszcze w stanie surowym. W kolejnych latach dobudowano kopułę, ułożono posadzkę i wzniesiono dzwonnicę. Fundatorzy zostali pochowani w kryptach pod prezbiterium, co podkreśla ich szczególne związki z tym miejscem.
Architektura i przebudowy
Pierwotnie cerkiew była jednonawowa, o skromnej bryle, jednak na początku XX wieku, w latach 1911–1912, przeszła gruntowną przebudowę według projektu inż. Mieczysława Dobrzańskiego. Rozbudowano ją do formy trzynawowej, dodano boczne nawy, monumentalny fronton z rzeźbą oraz chór. Styl pseudobizantyjski nadał świątyni wyjątkowy charakter, a kopuła na wysokim tamburze oraz wieże podkreślają jej sakralny majestat. Fasada cerkwi wyróżnia się dekoracyjnym portalem i kolumnami, a zachodnie zamknięcie naw bocznych zdobi narożny podcień wsparty na kamiennej kolumnie, zwieńczony trójkątnym szczytem.
Wnętrze cerkwi zachwyca bogactwem detali architektonicznych. Nawa główna poprzedzona jest niską kruchtą, nad którą znajduje się chór muzyczny. Ściany dzielą masywne półfilary, a sklepienie kolebkowe z lunetami nadaje przestrzeni lekkości. Wnętrze zdobi polichromia z różnych okresów – od XVIII wieku po lata 30. XX wieku, w tym dzieła znanego ukraińskiego malarza Mychajły Bojczuka.
Wystrój i skarby świątyni
Jednym z najcenniejszych elementów wyposażenia cerkwi jest barokowy ikonostas z XVII i XVIII wieku, sprowadzony z cerkwi Zaśnięcia Bogurodzicy w Jarosławiu. To dzieło o wysokim kunszcie artystycznym, uznawane za jeden z najpiękniejszych ikonostasów w Polsce. W bocznym ołtarzu znajduje się słynąca łaskami ikona Matki Bożej, zwana Bramą Miłosierdzia, pochodząca z XVII wieku. Ikona ta została uznana za cudowną przez papieża Piusa VI w 1779 roku, a w 1996 roku uroczyście koronowana koronami papieskimi. W 2015 roku, na prośbę papieża Franciszka, ikona była obecna na Placu św. Piotra w Rzymie podczas inauguracji Roku Miłosierdzia.
Wnętrze cerkwi wzbogacają także dwa ołtarze boczne z 1929 roku, pozostałości innych ołtarzy oraz zdekompletowane witraże Żeleńskiego. W podziemiach znajdują się krypty, a całość dopełnia harmonijna dekoracja malarska i rzeźbiarska, która przenosi w świat duchowości i tradycji wschodniego chrześcijaństwa.
Znaczenie duchowe i kultowe
Cerkiew katedralna pw. Przemienienia Pańskiego to nie tylko zabytek architektury, ale przede wszystkim żywe centrum religijne. Od wieków jest miejscem pielgrzymek i modlitwy dla grekokatolików z całej Polski. Szczególne znaczenie ma kult Matki Bożej Jarosławskiej – Bramy Miłosierdzia, która przyciąga wiernych poszukujących duchowego wsparcia i łask. Świątynia była świadkiem wielu ważnych wydarzeń religijnych, w tym uroczystych koronacji ikony oraz licznych odpustów.
Po II wojnie światowej, w wyniku przymusowych wysiedleń ludności greckokatolickiej, cerkiew przez pewien czas służyła jako kościół łaciński. Dopiero w 1987 roku została zwrócona grekokatolikom, a po gruntownym remoncie przywrócono jej pierwotną funkcję sakralną.
Zwiedzanie i praktyczne informacje
Cerkiew znajduje się przy ul. Cerkiewnej 3 w Jarosławiu. Dojazd do miasta jest bardzo dogodny – Jarosław leży przy autostradzie A4, a przez miasto przebiegają ważne linie kolejowe, w tym połączenia Intercity z Krakowem i Przemyślem. Zwiedzanie cerkwi jest możliwe w godzinach otwarcia świątyni, najczęściej w ciągu dnia, a w niedziele i święta odbywają się tu msze o godzinie 9:00, w dni powszednie o 7:00. Wstęp do cerkwi jest wolny, jednak warto pamiętać o zachowaniu ciszy i szacunku dla modlących się wiernych. Biuro parafialne znajduje się przy tej samej ulicy. Warto zaplanować wizytę tak, by móc podziwiać zarówno architekturę, jak i wnętrze świątyni, a także zapalić świeczkę przy cudownej ikonie.
Wrażenia z wizyty
Wchodząc do cerkwi, od razu uderza niezwykła atmosfera tego miejsca. Wnętrze rozświetlone światłem wpadającym przez wysokie okna, barokowy ikonostas i bogata polichromia tworzą niepowtarzalny klimat. Z głośników sączy się cicha muzyka cerkiewna, która potęguje poczucie sacrum. Warto zatrzymać się na chwilę refleksji przy Bramie Miłosierdzia – ikonie, która od wieków jest źródłem nadziei dla wielu pokoleń wiernych. Każdy detal architektoniczny i element wystroju opowiada historię tego miejsca, a obecność pielgrzymów i turystów z różnych stron świata świadczy o jego nieprzemijającym znaczeniu.
Podsumowanie
Cerkiew katedralna pw. Przemienienia Pańskiego w Jarosławiu to miejsce, które łączy w sobie bogactwo historii, sztuki i duchowości. Jej monumentalna bryła, wyjątkowe wnętrze i słynąca łaskami ikona sprawiają, że jest to jeden z najważniejszych punktów na mapie sakralnej Polski południowo-wschodniej. To świątynia, która przetrwała burzliwe dzieje, zachowując swoją tożsamość i wyjątkowy charakter. Odwiedziny w tym miejscu pozwalają nie tylko poznać fascynującą historię regionu, ale także doświadczyć głębokiego spokoju i zadumy, które oferuje to niezwykłe sanktuarium.